موازنه قوا در سال پایانی جنگ تحمیلی چگونه تغییر کرد؟
تاریخ انتشار: ۲۸ تیر ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۲۵۹۲۴۴
عواملی بهتدریج در طول جنگ، بهویژه پس از فتح خرمشهر شکل گرفت که تأثیرات قطعی آن برای تصمیمگیری ایران، با حمله عراق به فاو و تغییر در موازنه نظامی آشکار شد.
به گزارش ایران اکونومیست، جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۷ و پس از حملات نظامی ارتش عراق و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران به پایان رسید، درعینحال سرنوشت جنگ در سال ۱۳۶۶ تعیین شد.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمیشوند!
چنانچه گسترش جنگ به خلیجفارس، اهداف و اولویتهای ایران را از جنگ با عراق و روی زمین، به درگیری با آمریکا در خلیجفارس تغییر داد. تحول یادشده، همراه با انباشت قدرت رزمی عراق که بهصورت تدریجی فراهمشده بود، به عراق فرصت داد تا استراتژی خود را از دفاعی به تهاجمی تغییر داده و آماده استفاده از این وضعیت برای تهاجم نظامی و بازپسگیری مناطق تصرفشده، از قوای نظامی ایران شود.
تغییر استراتژی عملیاتی ایران از جنوب به غرب
ضرورت ادامه جنگ برای فشار به عراق و حامیانش، برای توجه و تأمین خواستههای ایران موجب شد استراتژی نظامی ایران در سال ۱۳۶۶، از منطقه جنوب به منطقه غرب تغییر کرد. در چنین شرایطی با توجه به نگرانی غرب از خطر گسترش جنگ در منطقه و احتمال پیروزی ایران، در تیرماه سال ۱۳۶۶، قطعنامه ۵۹۸ باهدف تأمین نظر ایران و خاتمه دادن به جنگ به تصویب رسید. با توجه به این ملاحظات این پرسش وجود دارد که چرا پس از تلاشهای ششساله و تصرف برخی مناطق در خاک عراق، استراتژی ایران برای پایان دادن به جنگ، با پیروزی نظامی بر عراق به نتیجه نرسید؟
همه نظریات درباره عوامل مؤثر در پایان جنگ را در چهار دسته کلی میتوان جمعبندی کرد:
۱. تحولات نظامی در صحنه نبرد با حملات عراق، که با حمله به فاو و بازپسگیری آن آغاز شد.
۲. وضعیت اقتصادی کشور که موجب نامه مسئولان به امام شد.
۳. استفاده عراق از موشک دوربرد برای حمله به تهران که موجب تهدید به استفاده از سلاحهای شیمیایی شد.
۴. درگیری نظامی آمریکا در خلیجفارس و سپس حمله آمریکا به سکوی نفتی ایران که سرانجام موجب حمله به هواپیمای مسافربری ایرباس شد.
چنانچه روشن است این عوامل بهتدریج در طول جنگ، بهویژه پس از فتح خرمشهر شکل گرفت ولی تأثیرات قطعی آن برای تصمیمگیری ایران، با حمله عراق به فاو و تغییر در موازنه نظامی آشکار شد.
به گفته محسن رضایی، بحث پایان جنگ، بحثی بسیار جدی است و پایان آن غیر از شروع آن است. برای شروع جنگ هریک از طرفین میتوانند حمله کنند، اما برای پایان جنگ هر دو طرف باید به یک نتیجه مشخص برسند. به گفته او مهمترین کاری که باید درباره ماههای آخر جنگ کرد این است که حوادث را کالبدشکافی و با معیاری منطقی تفکیک کرد.
به گفته محسن رضایی، بحث پایان جنگ، بحثی بسیار جدی است و پایان آن غیر از شروع آن است. برای شروع جنگ هریک از طرفین میتوانند حمله کنند، اما برای پایان جنگ هر دو طرف باید به یک نتیجه مشخص برسند. به گفته او مهمترین کاری که باید درباره ماههای آخر جنگ کرد این است که حوادث را کالبدشکافی و با معیاری منطقی تفکیک کرد.
قطعنامه ۵۹۸
به گفته وی قطعنامه ۵۹۸ اولین و آخرین قطعنامهای است که رنگ و بوی صلح دارد. چرا؟ چون تا آن موقع تنها چیزی که به ایران پیشنهاد میدادند؛ آتشبس بود. نقد و بررسی نحوه پایان جنگ از طریق قطعنامه ۵۹۸ و نظریاتی که در این زمینه وجود دارد، با این فرض صورت میگیرد که هدف ایران پس از فتح خرمشهر، پیروزی نظامی و سقوط صدام بود؛ بنابراین، نحوه پایان جنگ و علت طولانی شدن آن در چهارچوب هدف سیاسی ایران و تأمین نشدن آن ارزیابی میشود.
توازن در ناتوانایی دو طرف
در تحلیل کلی از جنگ و نتیجه آن، برخی از صاحبنظران از مفهوم توازن در ناتوانایی دو طرف نام میبرند؛ زیرا ایران و عراق در این جنگ بالغبر ۳۵۰ میلیارد دلار هزینه کردند و آنچه هر دو طرف را برای آتشبس متقاعد کرد، تحلیل رفتن توان دفاعی نظامی آنها بود.
نئوکان هوی معتقد است ایران پس از درک این امر که پیروز نخواهد شد و ادامه جنگ بهجای تقویت انقلاب به آن لطمه خواهد زد، تصمیم گرفت به جنگ پایان دهد. او سپس به این موضوع اشاره میکند که ایران تنها آتشبس را پس از تغییر شعار جنگ از صدور انقلاب به حفظ انقلاب پذیرفت.
فارغ از مفهوم بندی نحوه پایان جنگ و نتیجه آن، تحلیلگران و صاحبنظران در داخل کشور، نظریاتی ارائه میدهند که میتوان آن را در سه سطح دستهبندی کرد:
۱. مدیریت اقتصادی و شکاف میان میزان پشتیبانی از جنگ با نیازهای جبهه
۲. مدیریت سیاسی و تلاشهای دیپلماتیک با شرایط و پیروزیهای نظامی
۳. فضای رسانهای کشور با واقعیت صحنه نظامی جنگ
دلایل پایان جنگ از نگاه مرحوم هاشمی
آقای هاشمی بهعنوان فرمانده عالی جنگ درباره عوامل مؤثر در تصمیمگیری ایران برای خاتمه دادن به جنگ به عواملی اشاره میکند که بدان اشاره میشود:
۱. ما و امام به این نتیجه رسیدیم که دنیا نمیگذارد ایران با یک عملیات سرنوشتساز تکلیف جنگ را یکسره کند. شواهدی هم بود که دارند امکانات هستهای در اختیار عراق قرار میدهند.
۲-استفاده عراق از موشک و سلاح شیمیایی، بهویژه حادثه حلبچه، نشان داد که این جنگ به مصلحت دو کشور اسلامی نیست، عراق میتوانست کاری شبیه حلبچه را در تهران انجام دهد.
۳-یکی از مشکلات دوران دفاع مقدس، مضیقههای مالی است که تحت تأثیر کم شدن صدور نفت و افزایش هزینههای جنگ و نیز کم شدن تولیدات استانهای جنگزده و صنایع آسیبدیده پدید آمد. ۵ تا ۶ میلیارد درآمد داشتیم که همیشه کم میآوردیم. سال آخر یعنی ۱۳۶۷، ۵۱ درصد کسری بودجه داشتیم. سرانجام یکی از عوامل پذیرش قطعنامه، تنگناهای اقتصادی بود.
۴-آمریکا هواپیمای مسافربری ما را با موشک هدف قرار داد. اینها هشدار آمریکاییها برای ما بود و روشن شد که آمریکاییها میخواهند بهتدریج وارد جنگ شوند. به ما اعلام جنگ نکردند ولی علامت میدادند، تا قضیه حلبچه و درگیری با آمریکا پیش نیامده بود، خود من امیدوار بودم که به این هدف (پیروزی در جنگ) میرسیم.
۵- در میان نظامیها، فرماندهان ارتش مدتها قبل از قبول قطعنامه در جلسات به ما میگفتند که نمیتوان جنگ را ادامه داد؛ اما به دلیل سیستم و انضباط کاری از فرماندهان عالی نظر میگرفتند و در اینگونه موارد اظهارات سیاسی نمیکردند. از سپاه هم وقتی فرماندهان صریحاللهجه و شجاع با من ملاقات میکردند، میگفتند، نمیتوانیم بجنگیم.
تغییر موازنه قوا به نفع عراق به دلیل پدافند
فرمانده پیشین سپاه (محسن رضایی) در پاسخ به این پرسش که دلیل موفقیت ارتش عراق در بازپسگیری مناطق ایران در سال آخر جنگ و تصرف سریع فاو، شلمچه، جزایر مجنون و مناطق شمالی چه بود؟ به چه علت ارتش عراق تقویت شد و نیروهای مسلح ایران تضعیف شدند؟ میگوید:
علت اصلی در حقیقت به هم خوردن موازنه قوا بود. موازنه قوا ترکیبی از نیرو و جغرافیاست: یعنی اگر شما در هر واحد سطح، حجم معینی از نیرو داشته باشید و دشمن در همان واحد سطح، حجم کمتری نیرو، موازنه قوا به نفع شما رقم میخورد. اما اگر در همان واحد سطح، نیروهای شما نصف نیروهای دشمن شود، موازنه قوا نصف خواهد شد و اتفاقی که در سالهای پایانی جنگ افتاد، همین بود.
علت اصلی در حقیقت به هم خوردن موازنه قوا بود. موازنه قوا ترکیبی از نیرو و جغرافیاست: یعنی اگر شما در هر واحد سطح، حجم معینی از نیرو داشته باشید و دشمن در همان واحد سطح، حجم کمتری نیرو، موازنه قوا به نفع شما رقم میخورد. اما اگر در همان واحد سطح، نیروهای شما نصف نیروهای دشمن شود، موازنه قوا نصف خواهد شد و اتفاقی که در سالهای پایانی جنگ افتاد، همین بود.
از عملیات فاو (والفجر هشت) به بعد، سرزمینهای جدید و وسیعی به دست ما آمد که باید در آنجا پدافند میکردیم و نیرو قرار میدادیم؛ بنابراین، نیروی عملیاتی آماده ما هرروز تقلیل پیدا میکرد، درحالیکه عامل برتری ما در جنگ نیروی آزاد و هجومی سپاه بود که از سال ۱۳۶۵ به بعد این امر روزبهروز کوچکتر میشد؛ چون مجبور بودیم خطوط پدافندی به طول ۵۰۰ کیلومتر را تشکیل دهیم که یکی از اشتباهات راهبردی ما در جنگ بود.
تا قبل از عملیات فاو و حتی در عملیات خیبر و بدر، هر جا حمله میکردیم، ارتش را در خط پدافندی قرار میدادیم و نیروهای سپاه آزاد میشدند تا همراه بقیه ارتش هجوم بعدی را سازماندهی کنند؛ اما از عملیات خیبر به بعد، هر جا عملیات شکل میگرفت، سپاه هم ناچار باید یک خط پدافندی شکل میداد؛ بنابراین، برخی لشکرهای ما یک تیپ در فاو داشتند، یک تیپ در شلمچه و یک خط هم در غرب و در سالهای پایانی جنگ که عراق هجوم میآورد، اینها چندتکه بودند.
تا چشمباز کردیم، دیدیم ۵۶۰ کیلومتر خط پدافندی روی دوشمان است، درحالیکه اصلاً قبلاً چنین چیزهایی نبود. اینجا بود که من احساس خطر کردم.
تقلیل قوای ایران
غلامعلی رشید در یادداشتهای شخصی خود در همین زمینه نوشته است: که در آغاز سال ۱۳۶۷ سپاه حدود ۵۰۰ کیلومتر خط پدافندی را عهدهدار شده بود و مابقی که حدود ۸۰۰ کیلومتر بود؛ در اختیار ارتش قرار داشت. این در حالی بود که با وجود دونیروی مسلح باید یکی (سپاه) بدون درگیرشدن در خطوط پدافندی، مدام در شرایط آفندی و تهاجمی قرار داشته باشد.
در جبهه غرب انجام عملیات، امر طاقتفرسایی بود، چون باید در ارتفاعات تونل میزدیم و در مناطق صعبالعبور جادههایی درست میکردیم که از ارتفاعات به خاک عراق سرازیر شود. در سال ششم جنگ، در وضعیتی که دشمن ۵۵۰ گردان نیروی پیاده در اختیار داشت و برای مقابله با عملیات آفندی، از ۳۰۰ گردان نیروی آزاد برخوردار بود، سپاه فقط ۸۰ گردان نیرو برای ۷ روز جنگ در اختیار داشت. ضمن اینکه بخشی از توان رزمی سپاه در خطوط دفاعی مناطق تصرفشده، مانند جزایر مجنون و هور زمینگیر شده بود.
در این روند، کاهش توان ایران در برابر عراق، دو عارضه اساسی به دنبال داشت: نخست آنکه نمیتوانست از امکان غافلگیری و تجزیه قوای دشمن برخوردار شود. علاوه بر این، قوای ایران توانایی لازم را برای نبرد طولانی در یک عملیات نداشت.
غلبه استراتژی سیاسی بر نظامی بعد از فتح خرمشهر
محسن رضایی درباره میزان تخصیص منابع برای جنگ میگوید: منطق و هدفی در ذهن دولتمردان بود که موجب میشد منابع، بودجه و نیرو در حد معینی وارد جنگ شود که آنهم بهمنظور دلسوزی برای کشور بود اما واقعیت نشان داد که آن نوع دلسوزی، سبب شد جنگ شش سال به طول بینجامد، درحالیکه قرار بود حداکثر سه، چهار ماه بعد از فتح خرمشهر، با یک عملیات جنگ تمام شود.
سؤال ما از برخی مسئولان سیاسی این است که اگر بعد از فتح خرمشهر کل کشور را وارد جنگ میکردید، آیا جنگ زودتر تمام نمیشد؟ ما اگر برای سقوط صدام برنامهریزی میکردیم، شاید جنگ زودتر تمام میشد و پیروزیهای آن نیز وسیع و گستردهتر بود. چون ما قوای بیشتری روی صحنه میآوردیم و موازنه قوا و برتری همواره به نفع ما بود، اما از سال ۱۳۶۲ به بعد برای یک عملیات موفق میجنگیدیم اما صدام برای جنگ جنگ تا پیروزی، میجنگید.
بنابراین استراتژی مسئولان نظام پس از فتح خرمشهر، یک استراتژی نظامی تمامعیار نبود بلکه ماهیت آن، استراتژی سیاسی بود و قائل به هزینه کردن کامل برای ادامه مقتدرانه جنگ نبودند و میخواستند نیروهای مسلح با حداقل امکانات و هزینه، منطقه مهمی از خاک عراق را برای پیشبرد استراتژی سیاسی تصرف کنند؛ که حتی این هدف هم تناسبی با نیرو و امکانات بهکارگیری شده توسط مسئولان نداشت.
به گفته وی، سؤالی که ممکن است ایجاد شود این است که آیا میشد موازنه قوا بر هم نخورد؟ بله بهواسطه همان کاری که ارتش عراق کرد و همه کشور خود را وارد جنگ کرد، ما هم میتوانستیم از به هم خوردن موازنه قوا جلوگیری کنیم.
ما چون فقط با توان سپاه میجنگیدیم و ارتش هم پدافند میکرد، توانایی نظامیمان از رشد فزاینده سالهای اول جنگ بازماند.
بر این اساس است که میگوییم؛ کل هزینههای ارزی جنگ ۲۲ میلیارد دلار بیشتر نبوده، یعنی حدود ۲۰ درصد (درآمد کل کشور) و با ۸۰ درصد دیگر، کشور بهطور عادی اداره میشده است.
درست است که جنگ بعد از آزادی خرمشهر ادامه یافت، اما نه با هدف و برنامهریزی برای سقوط صدام و گرفتن عراق و آن اهدافی که در شعارها میدادیم؛ بنابراین مسئولان برای آن، امکانات لازم را به صحنه جنگ نیاوردند و این ادعا با اعداد و ارقام دفاع پذیر است.
منبع:
درودیان، محمد، مسائل اساسی جنگ (جلد پنجم: تغییر در استراتژی سپاه برای پیروزی در جنگ)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ اول ۱۴۰۲، صفحات ۴۹۱، ۴۹۲، ۵۷۱، ۵۷۳، ۵۷۴، ۵۷۵، ۵۷۶، ۵۷۷، ۵۸۲، ۵۸۳، ۵۷۸، ۵۷۹
منبع: خبرگزاری ایسنا برچسب ها: قطعنامه 598 ، دفاع مقدس ، عراق ، جنگ تحمیلیمنبع: ایران اکونومیست
کلیدواژه: قطعنامه 598 دفاع مقدس عراق جنگ تحمیلی پس از فتح خرمشهر قطعنامه ۵۹۸ دادن به جنگ محسن رضایی پایانی جنگ خط پدافندی موازنه قوا پایان جنگ ارتش عراق یک عملیات وارد جنگ دو طرف
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را بهطور اتوماتیک از وبسایت iraneconomist.com دریافت کردهاست، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایران اکونومیست» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۲۵۹۲۴۴ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتیکه در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
در دیدار روسای گمرکات ایران و عراق چه گذشت؟
آفتابنیوز :
رضوانی فر در این دیدار از مرزهای طولانی و همجواری ۵ استان مهم هم مرز ایران با کشور عراق یاد کرد که اهمیت تجارت ایران با عراق را دوچندان کرده است و توسعه روابط و هماهنگی و همکاری عمیقتر و همه جانبه دو کشور را ضروریتر مینماید.
وی افزود: ملاقاتهای منظم مرزی بین مدیران گمرکات مرزی دو کشور میتواند به اثربخشی این همکاری کمک کند.
معاون وزیر و رئیس کل گمرک ایران اظهار داشت: گمرک ایران با هدف تسهیل و توسعه تجارت برای تبادل اطلاعات گمرکی با گمرک عراق آمادگی کامل دارد.
وی ضمن اشاره به موقعیت ممتاز ایران در ترانزیت و عبور خارجی حدود ۱۷ میلیون تن کالا از مسیر ایران در سال گذشته در زمینه کامیونی و ریلی، رتبه اول ایران در کارنه تیر در دنیا را یادآور شد و در خصوص مبادله اطلاعات در راستای توسعه کارنه تیر و همچنین اجرای تیر الکترونیک در طرف عراقی اعلام آمادگی کرد.
رضوانیفر در ادامه اشتراکگذاری و هماهنگی در رویهها و سیاستها و اعمال شیوههای مشابه در مبادی مرزی مختلف و همچنین انطباق روزها و ساعات کاری گمرکات دو کشور را مفید و موجب تقویت تجارت و کاهش سردرگمی تجار و بازرگانان دو کشور دانست.
معاون وزیر اقتصاد در ادامه تسریع در اطلاع رسانی از تغییرات در رویهها و مقررات گمرکی دو کشور را خواستار شد.
رضوانی فر با بیان اینکه سنگ بنای سیاستهای گمرکی برای تسهیل و توسعه تجارت در سازمان جهانی گمرک نهاده میشود، اهمیت این سازمان را خاطرنشان کرد و همفکری و رایزنی کشورهای مسلمان را در پیشبرد اهداف و منافع مشترک خواستار شد.
وی همچنین از همکاری گمرک عراق در برگزاری مراسم اربعین حسینی قدردانی کرد و خواستار تشکیل یک کارگروه مشترک بین دو کشور جهت روانسازی بیشتر امور گمرکی زائران شد.
در این دیدار حمود حسانی رئیس کل گمرک عراق، جمهوری اسلامی ایران را از جمله مهمترین شرکای تجاری عراق معرفی کرد و توسعه روابط تجاری دو کشور را از اولویتهای کشورش برشمرد.
وی با اظهار خرسندی از پیشبرد همکاریهای گمرکی بین دو کشور، اظهار امیدواری کرد موضوعات مشترک با استمرار در همفکری و تبادل نظر پیگیری شود.
رئیس کل گمرک عراق وعده داد هماهنگی بیشتر دولت متبوعش با دولت اقلیم کردستان عراق را به منظور اعمال وحدت رویه گمرکی در این دو منطقه پیگیری کند.
وی همچنین از پدیده قاچاق سوخت در مبادی مرزی مشترک دو کشور اظهار تاسف کرد و افزود: گمرک عراق در رفع این معضل با طرف ایرانی همکاری خواهد کرد.
حمود حسانی ضمن اشاره به اهمیتی که کشورش در برگزاری باشکوه مراسم اربعین حسینی قائل است، بر تصمیم کشورش در تسهیل انجام امور گمرکی زائران و تجهیزات و مواکب تاکید کرد.
بر اساس این گزارش مذاکره برای امضای موافقتنامه همکاری و کمک متقابل اداری در امور گمرکی بین دولتهای دو کشور به منظور تسهیل در تبادل الکترونیکی اطلاعات گمرکی و ارائه تسهیلات در انجام رویههای گمرکی در مرزهای مشترک دو کشور، توافق بر امضای توافقنامه تسهیل ورود موقت وسایل نقلیه موتوری بین جمهوری اسلامی ایران و عراق، ایجاد تیر پارک اختصاصی در خارج از مرزهای گمرکی دو کشور به منظور پیشگیری از خطرات ناشی از توقف کامیونهای حامل مواد سوختی در محدوده مرزی، همچنین استقرار نمایندگان سازمانهای صدور مجوزهای ورود کالا از جمله استاندارد، واحدهای بهداشت و قرنطینه و سازمانهای مرتبط در گمرکات مرزی عراق، از دیگر محورهای این دیدار عنوان شده است.
به گزارش ایرنا، در این دیدار اثیر ثامن منعم؛ مدیر حقوقی و امور گمرکی و احمد عباس موسی؛ مدیر بخش فنی هیات گذرگاههای مرزی عراق و سامی جابر معاون سفیر عراق در ایران نیز حضور داشتند. این گزارش میافزاید، در این دیدار ابراهیم نقدی؛ معاون حقوقی و نظارت، مهدی معینیان؛ مشاور رئیس کل گمرک ایران و مدیر کل حراست و امور انتظامی، مرتضی خودسیانی؛ سرپرست دفتر همکاریهای بین الملل گمرک، بهروز قرهبیگی؛ ناظر گمرکات استان خوزستان و مدیر کل گمرک اهواز و محمود حسینی؛ معاون مدیرکل دفتر همکاریهای بین الملل گمرک ایران نیز از طرف هیات ایرانی حضور داشت.
منبع: خبرگزاری ایرنا